صلوات عدیل تسبیح و تکبیر و تحمید و تهلیل
قالَ رَجُلٌ لِابی‌عبداللهعلیه السلام : جُعِلتُ فِداکِ اَخبِر نی عَن قَولِ اللهِ تبارک‌وتعالی وَ ما وَصفَ مِنَ الملائِکةِ: «یُسَبِّحُونَ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ لَا یَفْتُرُونَ».[1] ثُمَّ قالَ: «إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیمًا»[2] کَیفَ لا یفتُرُونَ وَ هُم یصَلّوُنَ عَلَی النَّبِی صلی الله علیه و آله و سلم؟
«فَقالَ اَبو عَبدِاللهِعلیه السلام : اِنَّ الله تبارک‌وتعالی لَمّا خَلَقَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله و سلم اَمَرَ المَلائِکَةَ فَقالَ: اَنقِصُوا مِن ذِکری بِمِقدارِ الصَّلاةِ عَلی مُحَمَّدٍ، [فَقَولَ الرَّجُل: صلی‌الله عَلی مُحَمَّدٍ] فِی الصَّلاةِ مِثلُ قَولِهِ: سُبحانَ اللهِ وَ الحَمدُ اللهِ و لا اِلهَ اِلَّا اللهُ وَ اللهُ اکبَرُ».[3]
مردی به امام صادق علیه السلام گفت: قربانت گردم مرا از این سخن خدای تبارک‌وتعالی و آنچه درباره فرشتگان فرموده است، آگاه فرما که: [شب و روز، بی‌وقفه، تسبیح می‌گویند] و سپس (در جای دیگر) فرموده است [خدا و فرشتگان بر پیامبر، صلوات می‌فرستند ای کسانی که ایمان آورده اید شما نیز برای او صلوات بفرستید و سلامی کامل بگوئید.] چگونه از تسبیح، بازنمی‌ایستند، درحالی‌که بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درود می فرستند؟
امام صادق علیه السلام فرمود: خدای تبارک‌وتعالی چون محمد صلی الله علیه و آله و سلم را آفرید به فرشتگان فرمود: به‌اندازه درود و صلوات فرستادن بر محمد، از ذکر من بکاهید. بنابراین، این گفته آدمی: «صل الله علی محمد» در نماز هم سنگ این است که بگوید: «سبحان‌الله و الحمدالله و لا اله الا الله و الله‌اکبر».
«عَن اَبی بَصیر قُلتُ لِاَ بی عَبدالله علیه السلام اُصَلِّی عَلَی النَّبیصلی الله علیه و آله و سلم وَ اَنَا ساجِدٌ؟ فَقالَ: نَعَم، هُوَ مِثلُ سُبحانَ اللهِ وَ اَللهُ اَکبرُ».[4]
به نقل از ابو بصیر: به امام صادق علیه السلام گفتم: در حال سجده بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم صلوات بفرستم؟ فرمود: آری. آن همانند سبحان‌الله و الله‌اکبر است.
«عن عبدالله بن سلیمان: سَألتُ اَبا عَبدِالله علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یذکُرُ النَّبِی صلی الله علیه و آله و سلم وَ هُوَ فِی الصَّلاةِ المَکتُوبةِ إمّا راکِعاً وَ امّا ساجِداً، فَیصلّی عَلَیهِ وَ هُوَ عَلی تِلکَ الحال؟ فقالَ: نَعَم، اِنَّ الصِلاةَ عَلی نَبّی اللهJ کَهَیئَةِ الکتَکبیرِ وَ التَّسبیحِ، وَهِی عَشرُ حَسنَاتٍ، یبتَدِرُها ثَمانِیةَ عَشَرَ مَلَکاً اَیهُم یبَلّغُها اِیاهُ».[5]
به نقل از عبدالله بن سلیمان: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: انسان در حال گزاردن نماز واجب، در رکوع یا سجود، نام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را می برد، آیا در آن حال بر او صلوات بفرستد؟ فرمود: آری، صلوات فرستادن بر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم همانند گفتن الله اکبر و سبحان الله است.
و ده ثواب دارد و هیجده فرشته به‌سوی آن ثوابها می شتابند تا هر یک از دیگری زودتر آن‌ها را به او برسانند.
«قالَ الرِّضا:علیه السلام الصَّلاةُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ تَعدِلُ عِندَاللهِ عزوجل التَّسبیحَ وَ التَّهلیلَ وَ التَّکبیرَ».[6]
امام رضا علیه السلام می فرماید: صلوات فرستادن بر محمد و خاندان محمد در نزد خداوند متعال هم سنگ گفتن «سبحان‌الله» و گفتن «لا اله الا الله» و گفتن «الله‌اکبر» است.
«رُوی عَن رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله و سلم اَنَّهُ قالَ: لَمّا خَلَقَ اللهُ العَرشَ خَلَقَ سَبعینَ اَلفَ مَلَکٍ وَ قالَ لَهُم: طُوفُوا بِعَرشِ النُّورِ وَ سَبّحوُنی وَ احمِلوُا عَرشی، فَطافُوا وَ سَبَّحُوا وَاَرا دُوا اَن یحمِلوُا العَرشَ فَما قَدرَوُا، فَقالَ لَهُمُ اللهُ: طوُفُوا بِعَرشَ النُّورِ فَصَلّوُا عَلَی نُورِ جَلالی مُحَمَّدٍ حَبیبی وَ احمِلوا عَرشی، فَطافُوا بِعَرشِ الجَلالِ وَ صَلّوُا عَلی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله و سلم وَ حَمَلُوا العَرشَ فَاَطاقُوا حَملَهُ».
«فَقالُوا: رَبَّنا اَمَرتَنا بِتَسبیحِکَ وَ تَقدیسِکَ. فَقالَ لَهُم اللهُ: یا مَلائِکَتی اِذا َصَلَّیتُم عَلی حَبیبی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله و سلم فَقَد سَبَّحتُمُونی وَ قَدَّ ستُمُونی وَ هَلّلتُمونی».[7]
از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت‌شده است آن حضرت فرمود: وقتی حق‌تعالی عرش را آفرید، هفتاد هزار فرشته را هم آفرید. و به آنان فرمود: گرداگرد عرش نورانی طواف کنید و مرا تسبیح‌گویید و عرش مرا حمل کنید. پس آن فرشته ها گرداگرد عرش خدا طواف کردند و تسبیح خدا هم گفتند و طبق فرمان الهی تصمیم گرفتند که عرش را حمل کنند اما هر چه تلاش کردند نتوانستند عرش را حمل کنند.
خداوند متعال به آن‌ها [هفتاد هزار فرشته] فرمود: گرداگرد عرش نورانی طواف کنید و بر نور جلالم محمد که حبیب من است صلوات بفرستید. آنگاه عرش مرا حمل کنید.
پس آن فرشتگان گرداگرد عرش جلال طواف کردند و بر محمد صلی الله علیه و آله و سلم صلوات فرستادند و عرش الهی را حمل کردند. پس (با صلوات بر محمد و آل محمد) طاقت و توان حمل عرش را پیدا نمودند. آنگاه آن هفتاد هزار فرشته به خداوند متعال عرض کردند: پروردگارا ما را امر نمودی که تسبیح و تقدیس تو را بگوییم.!!
پس خداوند متعال به آنان فرمود: ای فرشتگان من زمانی که بر حبیب من محمد صلی الله علیه و آله و سلم صلوات بفرستید مثل آن است که مرا تسبیح و تقدیس و تهلیل گفته اید.
با توجه به روایاتی که بیان گردید چند نکته از این روایات استفاده میگردد.
الف) طبق فرموده امام صادق علیه السلام صلوات مجوزی است برای کاهش از ذکر خدا.
ب) صلوات هم سنگ و معادل تسبیح، تحمید، تهلیل، تکبیر و تقدیس الهی است.
ج) انسان مجاز به فرستادن صلوات در نماز است.
د) صلوات در نماز ده تا ثواب دارد.
هـ) هیجده فرشته از جانب خدا برای گرفتن ثواب صلوات در نماز به‌سوی صلوات فرستنده میشتابند.
و) با صلوات بر محمد و آل محمد حاملین عرش الهی توان حمل عرش را پیدا کردند.
ز) خداوند متعال خطاب به حاملین عرش فرمود: وقتی بر حبیب من صلوات میفرستید همانند آن است که مرا تسبیح و تقدیس و تهلیل کرده اید.
با عنایت به مطالب بیان‌شده انسان زمانی می تواند به عظمت و حقیقت صلوات پی ببرد که:
اولاً: حقیقت عرش را بداند چیست؟
ثانیاً: متوجه این موضوع گردد که چرا حاملین عرش الهی با تسبیح خدا نتوانستند عرش حق‌تعالی را حمل کنند ولی با صلوات قدرت و توان حمل عرش را پیدا کردند. مگر صلوات دارای چه اثر و برکتی است که حاملین عرش به برکت صلوات بر محمد و آل محمد توان حمل عرش را پیدا می کنند.
ثالثاً: بداند که اذکاری هم چون تسبیح، تحمید، تهلیل، تکبیر و تقدیس چقدر برای گوینده آن‌ها و ذاکرین به این اذکار ثواب دارد و دارای آثار و برکات است.
آن موقع متوجه می‌شود که صلوات دارای چه عظمتی است که معادل این اذکار قرار میگیرد. و خداوند سبحان به فرشتگان خود اجازه می دهد که وقتی متذکر به ذکر صلوات هستید از ذکر من بکاهید.
برای روشن شدن این معانی و مفاهیم با استعانت از روایات اشاره ای به ثواب تسبیحات اربعه میکنیم تا شاید بتوانیم مقداری از عظمت صلوات را بیان کرده باشیم:
الف) امام صادق علیه السلام از پدرانش علیهم صلوات الله روایت نموده است که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: فقراء نزد رسول خدا (ص) آمده و عرض کردند: ای رسول خدا! ثروتمندان دارائی دارند که بنده آزاد کنند، ولی ما نداریم؛ دارائی دارند که حج بروند، ما نداریم، دارائی دارند که صدقه بدهند، ولی ما نداریم؛ دارائی دارند که با آن جهاد کنند، ولی ما نداریم.
پیامبر صلوات‌الله‌علیه فرمود: هر کس صدبار تکبیر «الله‌اکبر» بگوید، از آزاد کردن صد بنده بالاتر است؛ و کسی که صدبار تسبیح «سبحان‌الله» بگوید، بالاتر از بردن صد شتر به حج است؛ و کسی که صدبار تمحید کند «الحمدالله» بگوید، بالاتر از بردن صد اسب با زین، دهنه و رکاب آن را درراه خداست؛ و کسی که صدبار «لا اله الا الله» بگوید، عمل او برتر از عمل سایر مردم است، مگر کسی که بیش از این بگوید. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: این خبر به گوش ثروتمندان رسید. آنان هم این اعمال را انجام دادند. فقراء دوباره خدمت پیامبر (ص) آمده و عرض کردند: ای رسول خدا! آنچه فرمودی به گوش ثروتمندان رسید، آنان هم آن اعمال را انجام دادند. پیامبرJ فرمود: این‌ها احسان خداست و به هر کس بخواهد می دهد و احسان خداوند زیاد است.[8]
ب) امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا (ص) فرمود: زیاد بگوئید «سبحان‌الله و الحمدالله و لا اله الا الله و الله‌اکبر» زیرا بدون تردید این ذکرها در روز قیامت (باشکوه و عظمت خاص) می آیند، بدین گونه که عده ای (از فرشتگان) در جلو و عدهای در پشت سر آن‌ها و عدهای دیگر در پشت سر این گروه حرکت می کنند و این‌ها باقیات‌صالحات هستند.[9]
ج) امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا (ص) روزی به یاران خود فرمود: آیا اگر لباس‌ها و ظرف‌هایتان را جمع و آن‌ها را روی‌هم بگذارید به آسمان خواهد رسید؟
گفتند: نه ای رسول خدا! آن حضرت(ص) فرمود: نمی خواهید چیزی به شما بگویم که ریشه اش در زمین و شاخه اش در آسمان باشد.
عرض کردند: چرا ای رسول خدا!
آن حضرت(ص) فرمود: هرکدام از شما بعد از نماز واجبش سی بار بگوید: «سبحان‌الله و الحمدالله ولا اله الا الله و الله‌اکبر». بدون شک ریشه این ذکرها در زمین و شاخه اش در آسمان است. (آثار این ذکرها این است که) این ذکرها از زیر آوار ماندن، با آتش سوختن، غرق شدن، افتادن در چاه، طعمه درندگان شدن، مرگ بد و حادثه ناگواری که در آن روز از آسمان، بر بنده خدا فرود می آید، جلوگیری میکند و این ذکرها باقیات‌صالحات است.[10]
د: امام باقر علیه السلام فرمود: کسی که بدون تعجب[11] «سبحان‌الله» بگوید، خداوند از این ذکر پرنده ای می آفریند که زبان و دو بال دارد و در میان تسبیح کنندگان خداوند تا روز قیامت از جانب او خداوند را تسبیح میکند. «الحمدالله و لا اله الا الله و الله‌اکبر» نیز همین‌طور است.[12]
وقتی انسان این روایات را در کنار روایاتی که صلوات را معادل تسبیح و تحمید و تهلیل و تکبیر و تقدیس قرار داده است، می گذارد. به این نتیجه می‌رسد که تمام آثار و برکات و ثواب‌هایی که این اذکار دارند صلوات هم نیز خواهد داشت. چون صلوات معادل و هم سنگ این اذکار است. یا به‌عبارت‌دیگر اگر از آثار سی بار بعد از نمازهای واجب گفتن «سبحان‌الله و الحمدالله و لا اله الا الله و الله‌اکبر»، این است که گوینده ذکر را، از زیر آوار ماندن، با آتش سوختن، غرق شدن، افتادن در چاه، طعمه درندگان شدن، مرگ بد و حادثه ناگواری که در آن روز از آسمان، بر بنده خدا فرود می آید جلوگیری میکند. و اگر این اذکار باقیات و صالحات است. از آثار صلوات هم قهرا خواهد بود.
[2]. سوره‌ی احزاب، آیه‌ی 56.
[3]. نهج الذکر،ج4،ص338،ح 2951، به نقل ازجمال الأسبوع،ص156؛ بحارالانوار،ج94،ص71،ح 66.
[4]. نهج الذکر،ج4،ص340،ح 2955، به نقل از تهذیب الاحکام،ج2،ص314،ح 1279.
[5]. نهج الذکر،ج4،ص340،ح 2956، به نقل از الکافی،ج3،ص322،ح 5؛ تهذیب الاحکام،ج2،ص299،ح 1206.
[6]. نهج الذکر،ج4،ص342،ح 2959، به نقل از عیون الاخبار الرضا،ج1،ص294،ح 52؛ امالیصدوق،ص132،ح 124.
[7].حکیم هندی، ال صللوات مفتاح حل المشکلات،ص78، به نقل از مستدرک الوسائل نوری،ج5،ص341، باب 31،ح 39.
[8]. شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال،ص25.
[9]. همان،ص27.
[10]. شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال،ص27.
[11]. بعضی از مواقع انسان وقتی از یک چیزی یا خبری تعجب میکند از روی تعجب سبحان الله میگوید. غرض روایت این است که اگر کسی از چیزی تعجب نکند و سبحان الله بگوید.
[12]. شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال،ص29.
