«قالَ اَمیرالمُؤمِنینَ علیه السلام مَن صَلّی عَلی مُحَمَّدٍ النَّبِی صلی الله علیه و آله و سلم سَمِعَهُ النَّبِی وَ رُفِعَت دَعوَتُهُ»[1]
امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند: هر کس بر پیامبر، محمد صلی الله علیه و آله و سلم صلوات بفرستد، پیامبر آن را می شنوند و دعایش [به درگاه خداوند] بالا برده می‌شود.
«عن ابی بصیر: سَألتُ اَبا عَبدِاللهِ علیه السلام: ما مَعنی: اَجعَلُ صَلَواتی کُلُّها لَکَ؟
فقال علیه السلام: یقَدِّمُهُ بَینَ یدَی کُلِّ حاجَةٍ، فَلا یسألُ اللهَ عزوجل شَیئاً حَتّی یبدَا بِالنَّبِی صلی الله علیه و آله و سلم فَیصَلِّی عَلَیهِ ثُمَّ یسالَ اللهَ حَوائِجَةُ».[1]
به نقل از ابو بصیر: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: معنای جمله [همه صلوات‌هایم را به شما اختصاص میدهم] چیست؟
امام صادق علیه السلام فرمود: یعنی صلوات را پیشاپیش هر حاجت خود قرار دهد، و هر چه از خداوند متعال درخواست میکند، نخست از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آغاز کند و بر او صلوات بفرستد و سپس حاجت‌های خود را از خدا بخواهد.
قالَ رَجُلٌ لِابی‌عبداللهعلیه السلام : جُعِلتُ فِداکِ اَخبِر نی عَن قَولِ اللهِ تبارک‌وتعالی وَ ما وَصفَ مِنَ الملائِکةِ: «یُسَبِّحُونَ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ لَا یَفْتُرُونَ».[1] ثُمَّ قالَ: «إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیمًا»[2] کَیفَ لا یفتُرُونَ وَ هُم یصَلّوُنَ عَلَی النَّبِی صلی الله علیه و آله و سلم؟
«فَقالَ اَبو عَبدِاللهِعلیه السلام : اِنَّ الله تبارک‌وتعالی لَمّا خَلَقَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله و سلم اَمَرَ المَلائِکَةَ فَقالَ: اَنقِصُوا مِن ذِکری بِمِقدارِ الصَّلاةِ عَلی مُحَمَّدٍ، [فَقَولَ الرَّجُل: صلی‌الله عَلی مُحَمَّدٍ] فِی الصَّلاةِ مِثلُ قَولِهِ: سُبحانَ اللهِ وَ الحَمدُ اللهِ و لا اِلهَ اِلَّا اللهُ وَ اللهُ اکبَرُ».[3]
مردی به امام صادق علیه السلام گفت: قربانت گردم مرا از این سخن خدای تبارک‌وتعالی و آنچه درباره فرشتگان فرموده است، آگاه فرما که: [شب و روز، بی‌وقفه، تسبیح می‌گویند] و سپس (در جای دیگر) فرموده است [خدا و فرشتگان بر پیامبر، صلوات میفرستند ای کسانی که ایمان آورده اید شما نیز برای او صلوات بفرستید و سلامی کامل بگوئید.] چگونه از تسبیح، بازنمی‌ایستند، درحالی‌که بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درود می فرستند؟
امام صادق علیه السلام فرمود: خدای تبارک‌وتعالی چون محمد صلی الله علیه و آله و سلم را آفرید به فرشتگان فرمود: به‌اندازه درود و صلوات فرستادن بر محمد، از ذکر من بکاهید. بنابراین، این گفته آدمی: «صل الله علی محمد» در نماز هم سنگ این است که بگوید: «سبحان‌الله و الحمدالله و لا اله الا الله و الله‌اکبر».
«عَن اَبی بَصیر قُلتُ لِاَ بی عَبدالله علیه السلام اُصَلِّی عَلَی النَّبیصلی الله علیه و آله و سلم وَ اَنَا ساجِدٌ؟ فَقالَ: نَعَم، هُوَ مِثلُ سُبحانَ اللهِ وَ اَللهُ اَکبرُ».[4]
به نقل از ابو بصیر: به امام صادق علیه السلام گفتم: در حال سجده بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم صلوات بفرستم؟ فرمود: آری. آن همانند سبحان‌الله و الله‌اکبر است.
«عن عبدالله بن سلیمان: سَألتُ اَبا عَبدِالله علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یذکُرُ النَّبِی صلی الله علیه و آله و سلم وَ هُوَ فِی الصَّلاةِ المَکتُوبةِ إمّا راکِعاً وَ امّا ساجِداً، فَیصلّی عَلَیهِ وَ هُوَ عَلی تِلکَ الحال؟ فقالَ: نَعَم، اِنَّ الصِلاةَ عَلی نَبّی اللهJ کَهَیئَةِ الکتَکبیرِ وَ التَّسبیحِ، وَهِی عَشرُ حَسنَاتٍ، یبتَدِرُها ثَمانِیةَ عَشَرَ مَلَکاً اَیهُم یبَلّغُها اِیاهُ».[5]
به نقل از عبدالله بن سلیمان: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: انسان در حال گزاردن نماز واجب، در رکوع یا سجود، نام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را می برد، آیا در آن حال بر او صلوات بفرستد؟ فرمود: آری، صلوات فرستادن بر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم همانند گفتن الله اکبر و سبحان الله است.
و ده ثواب دارد و هیجده فرشته به‌سوی آن ثوابها می شتابند تا هر یک از دیگری زودتر آن‌ها را به او برسانند.
«قالَ الرِّضا:علیه السلام الصَّلاةُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ تَعدِلُ عِندَاللهِ عزوجل التَّسبیحَ وَ التَّهلیلَ وَ التَّکبیرَ».[6]
امام رضا علیه السلام می فرماید: صلوات فرستادن بر محمد و خاندان محمد در نزد خداوند متعال هم سنگ گفتن «سبحان‌الله» و گفتن «لا اله الا الله» و گفتن «الله‌اکبر» است.
«رُوی عَن رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله و سلم اَنَّهُ قالَ: لَمّا خَلَقَ اللهُ العَرشَ خَلَقَ سَبعینَ اَلفَ مَلَکٍ وَ قالَ لَهُم: طُوفُوا بِعَرشِ النُّورِ وَ سَبّحوُنی وَ احمِلوُا عَرشی، فَطافُوا وَ سَبَّحُوا وَاَرا دُوا اَن یحمِلوُا العَرشَ فَما قَدرَوُا، فَقالَ لَهُمُ اللهُ: طوُفُوا بِعَرشَ النُّورِ فَصَلّوُا عَلَی نُورِ جَلالی مُحَمَّدٍ حَبیبی وَ احمِلوا عَرشی، فَطافُوا بِعَرشِ الجَلالِ وَ صَلّوُا عَلی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله و سلم وَ حَمَلُوا العَرشَ فَاَطاقُوا حَملَهُ».
«فَقالُوا: رَبَّنا اَمَرتَنا بِتَسبیحِکَ وَ تَقدیسِکَ. فَقالَ لَهُم اللهُ: یا مَلائِکَتی اِذا َصَلَّیتُم عَلی حَبیبی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله و سلم فَقَد سَبَّحتُمُونی وَ قَدَّ ستُمُونی وَ هَلّلتُمونی».[7]
از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت‌شده است آن حضرت فرمود: وقتی حق‌تعالی عرش را آفرید، هفتاد هزار فرشته را هم آفرید. و به آنان فرمود: گرداگرد عرش نورانی طواف کنید و مرا تسبیح‌گویید و عرش مرا حمل کنید. پس آن فرشته ها گرداگرد عرش خدا طواف کردند و تسبیح خدا هم گفتند و طبق فرمان الهی تصمیم گرفتند که عرش را حمل کنند اما هر چه تلاش کردند نتوانستند عرش را حمل کنند.
خداوند متعال به آن‌ها [هفتاد هزار فرشته] فرمود: گرداگرد عرش نورانی طواف کنید و بر نور جلالم محمد که حبیب من است صلوات بفرستید. آنگاه عرش مرا حمل کنید.
پس آن فرشتگان گرداگرد عرش جلال طواف کردند و بر محمد صلی الله علیه و آله و سلم صلوات فرستادند و عرش الهی را حمل کردند. پس (با صلوات بر محمد و آل محمد) طاقت و توان حمل عرش را پیدا نمودند. آنگاه آن هفتاد هزار فرشته به خداوند متعال عرض کردند: پروردگارا ما را امر نمودی که تسبیح و تقدیس تو را بگوییم.!!
پس خداوند متعال به آنان فرمود: ای فرشتگان من زمانی که بر حبیب من محمد صلی الله علیه و آله و سلم صلوات بفرستید مثل آن است که مرا تسبیح و تقدیس و تهلیل گفته اید.
با توجه به روایاتی که بیان گردید چند نکته از این روایات استفاده میگردد.
الف) طبق فرموده امام صادق علیه السلام صلوات مجوزی است برای کاهش از ذکر خدا.
ب) صلوات هم سنگ و معادل تسبیح، تحمید، تهلیل، تکبیر و تقدیس الهی است.
ج) انسان مجاز به فرستادن صلوات در نماز است.
د) صلوات در نماز ده تا ثواب دارد.
هـ) هیجده فرشته از جانب خدا برای گرفتن ثواب صلوات در نماز به‌سوی صلوات فرستنده میشتابند.
و) با صلوات بر محمد و آل محمد حاملین عرش الهی توان حمل عرش را پیدا کردند.
ز) خداوند متعال خطاب به حاملین عرش فرمود: وقتی بر حبیب من صلوات میفرستید همانند آن است که مرا تسبیح و تقدیس و تهلیل کرده اید.
با عنایت به مطالب بیان‌شده انسان زمانی می تواند به عظمت و حقیقت صلوات پی ببرد که:
اولاً: حقیقت عرش را بداند چیست؟
ثانیاً: متوجه این موضوع گردد که چرا حاملین عرش الهی با تسبیح خدا نتوانستند عرش حق‌تعالی را حمل کنند ولی با صلوات قدرت و توان حمل عرش را پیدا کردند. مگر صلوات دارای چه اثر و برکتی است که حاملین عرش به برکت صلوات بر محمد و آل محمد توان حمل عرش را پیدا می کنند.
ثالثاً: بداند که اذکاری هم چون تسبیح، تحمید، تهلیل، تکبیر و تقدیس چقدر برای گوینده آن‌ها و ذاکرین به این اذکار ثواب دارد و دارای آثار و برکات است.
آن موقع متوجه می‌شود که صلوات دارای چه عظمتی است که معادل این اذکار قرار میگیرد. و خداوند سبحان به فرشتگان خود اجازه می دهد که وقتی متذکر به ذکر صلوات هستید از ذکر من بکاهید.
برای روشن شدن این معانی و مفاهیم با استعانت از روایات اشاره ای به ثواب تسبیحات اربعه میکنیم تا شاید بتوانیم مقداری از عظمت صلوات را بیان کرده باشیم:
الف) امام صادق علیه السلام از پدرانش علیهم صلوات الله روایت نموده است که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: فقراء نزد رسول خدا (ص) آمده و عرض کردند: ای رسول خدا! ثروتمندان دارائی دارند که بنده آزاد کنند، ولی ما نداریم؛ دارائی دارند که حج بروند، ما نداریم، دارائی دارند که صدقه بدهند، ولی ما نداریم؛ دارائی دارند که با آن جهاد کنند، ولی ما نداریم.
پیامبر صلوات‌الله‌علیه فرمود: هر کس صدبار تکبیر «الله‌اکبر» بگوید، از آزاد کردن صد بنده بالاتر است؛ و کسی که صدبار تسبیح «سبحان‌الله» بگوید، بالاتر از بردن صد شتر به حج است؛ و کسی که صدبار تمحید کند «الحمدالله» بگوید، بالاتر از بردن صد اسب با زین، دهنه و رکاب آن را درراه خداست؛ و کسی که صدبار «لا اله الا الله» بگوید، عمل او برتر از عمل سایر مردم است، مگر کسی که بیش از این بگوید. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: این خبر به گوش ثروتمندان رسید. آنان هم این اعمال را انجام دادند. فقراء دوباره خدمت پیامبر (ص) آمده و عرض کردند: ای رسول خدا! آنچه فرمودی به گوش ثروتمندان رسید، آنان هم آن اعمال را انجام دادند. پیامبرJ فرمود: این‌ها احسان خداست و به هر کس بخواهد می دهد و احسان خداوند زیاد است.[8]
ب) امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا (ص) فرمود: زیاد بگوئید «سبحان‌الله و الحمدالله و لا اله الا الله و الله‌اکبر» زیرا بدون تردید این ذکرها در روز قیامت (باشکوه و عظمت خاص) می آیند، بدین گونه که عده ای (از فرشتگان) در جلو و عدهای در پشت سر آن‌ها و عدهای دیگر در پشت سر این گروه حرکت می کنند و این‌ها باقیات‌صالحات هستند.[9]
ج) امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا (ص) روزی به یاران خود فرمود: آیا اگر لباس‌ها و ظرف‌هایتان را جمع و آن‌ها را روی‌هم بگذارید به آسمان خواهد رسید؟
گفتند: نه ای رسول خدا! آن حضرت(ص) فرمود: نمی خواهید چیزی به شما بگویم که ریشه اش در زمین و شاخه اش در آسمان باشد.
عرض کردند: چرا ای رسول خدا!
آن حضرت(ص) فرمود: هرکدام از شما بعد از نماز واجبش سی بار بگوید: «سبحان‌الله و الحمدالله ولا اله الا الله و الله‌اکبر». بدون شک ریشه این ذکرها در زمین و شاخه اش در آسمان است. (آثار این ذکرها این است که) این ذکرها از زیر آوار ماندن، با آتش سوختن، غرق شدن، افتادن در چاه، طعمه درندگان شدن، مرگ بد و حادثه ناگواری که در آن روز از آسمان، بر بنده خدا فرود می آید، جلوگیری میکند و این ذکرها باقیات‌صالحات است.[10]
د: امام باقر علیه السلام فرمود: کسی که بدون تعجب[11] «سبحان‌الله» بگوید، خداوند از این ذکر پرنده ای می آفریند که زبان و دو بال دارد و در میان تسبیح کنندگان خداوند تا روز قیامت از جانب او خداوند را تسبیح میکند. «الحمدالله و لا اله الا الله و الله‌اکبر» نیز همین‌طور است.[12]
وقتی انسان این روایات را در کنار روایاتی که صلوات را معادل تسبیح و تحمید و تهلیل و تکبیر و تقدیس قرار داده است، می گذارد. به این نتیجه می‌رسد که تمام آثار و برکات و ثواب‌هایی که این اذکار دارند صلوات هم نیز خواهد داشت. چون صلوات معادل و هم سنگ این اذکار است. یا به‌عبارت‌دیگر اگر از آثار سی بار بعد از نمازهای واجب گفتن «سبحان‌الله و الحمدالله و لا اله الا الله و الله‌اکبر»، این است که گوینده ذکر را، از زیر آوار ماندن، با آتش سوختن، غرق شدن، افتادن در چاه، طعمه درندگان شدن، مرگ بد و حادثه ناگواری که در آن روز از آسمان، بر بنده خدا فرود می آید جلوگیری میکند. و اگر این اذکار باقیات و صالحات است. از آثار صلوات هم قهرا خواهد بود.
[2]. سوره‌ی احزاب، آیه‌ی 56.
[3]. نهج الذکر،ج4،ص338،ح 2951، به نقل ازجمال الأسبوع،ص156؛ بحارالانوار،ج94،ص71،ح 66.
[4]. نهج الذکر،ج4،ص340،ح 2955، به نقل از تهذیب الاحکام،ج2،ص314،ح 1279.
[5]. نهج الذکر،ج4،ص340،ح 2956، به نقل از الکافی،ج3،ص322،ح 5؛ تهذیب الاحکام،ج2،ص299،ح 1206.
[6]. نهج الذکر،ج4،ص342،ح 2959، به نقل از عیون الاخبار الرضا،ج1،ص294،ح 52؛ امالیصدوق،ص132،ح 124.
[7].حکیم هندی، ال صللوات مفتاح حل المشکلات،ص78، به نقل از مستدرک الوسائل نوری،ج5،ص341، باب 31،ح 39.
[8]. شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال،ص25.
[9]. همان،ص27.
[10]. شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال،ص27.
[11]. بعضی از مواقع انسان وقتی از یک چیزی یا خبری تعجب میکند از روی تعجب سبحان الله میگوید. غرض روایت این است که اگر کسی از چیزی تعجب نکند و سبحان الله بگوید.
[12]. شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال،ص29.
«عَن ابی‌عبدالله علیه السلام قالَ وَجدتُ فی بَعضِ الکُتُبِ مَن صَلّی عَلی مُحَمَّدٍ وَ آل مُحَمَّدٍ کَتَبَ اللهُ لَهُ مِائهَ حَسَنةٍ. وَ مَن قالَ صلی‌الله عَلی مُحَمَّدٍ وَ اهل‌بیتهِ کَتَبَ اللهُ لَهُ اَلفَ حَسَنَةٍ».[1]
از امام صادق علیه السلام نقل‌شده است که آن حضرت فرمود: در کتابی خواندم، کسی که بر محمد و آل او صلوات فرستد و بگوید: «اللهم صل علی محمد و آل محمد»، خداوند برای او صد کار نیک، و کسی که بگوید: «اللهم صل علی محمد و اهل‌بیته» خداوند برای او هزار کار نیک مینویسد.
شاید دلیل تفاوت این دو صلوات روایتی باشد که عمار بن موسی ساباطی نقل میکند. ایشان میگوید: نزد امام صادق علیه السلام بودم و مردی گفت: «اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ اهل‌بیت مُحَمَّدٍ» امام صادق علیه السلام به او فرمود: ما را در این دعا نیاوردی، آیا نمیدانی که اهل‌بیت، پنج‌تن آل عبا هستند. آن مرد پرسید: چطور بگویم؟ امام صادق علیه السلام فرمود: بگو «اللّهُمَّ صَلِ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ» تا ما و شیعیان ما نیز مشمول این صلوات شویم.[2]
از آنجا که پنج‌تن آل عبا نسبت به دیگر ائمه اطهار علیهم صلوات الله عنوان ابوّت دارند. شاید صلوات «اللهم صل علی محمد و اهل‌بیته» دارای ثواب بیشتری و آثار بیشتری است.
علی‌ای‌حال این نوع صلوات فرستادن «اللهم صل علی محمد و اهل‌بیته» مانند صلوات‌های خاص دیگری که دارای آثار فوق‌العاده است. این صلوات هم این اثر را دارد. و الله العالم.
«قالَ رَسُولُ الله صلی الله علیه و آله و سلم لَقِینی جَبرائیل علیه السلام فَبَشَّرَنی، قالَ: اِنَّ اللهَ عَزَّوَجَل یقُولُ: مَن صَلّی عَلَیکَ صَلَّیتُ عَلَیهِ، وَ مَن سَلَّمَ عَلَیکَ سَلَّمتُ عَلَیهِ، فَسَجَدتُ لِذلکَ».[1]
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: جبرئیل به دیدار من آمد و مرا مژده داد و گفت: خدای عزوجل می فرماید: هر کس بر تو صلوات بفرستد، من بر او صلوات میفرستم، و هرکه بر تو سلام کند، من بر او سلام میکنم. و من به شکرانه آن سجده کردم.
«عَن عَبدِالرَّحمن بن عَوفٍ: حَرَجَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله و سلم فَتَوَجَّهَ نَحوَ صَدَقَتِهِ فَدَخَلَ فَاِستَقَبَلَ القِبلَةَ فَخَرَّ ساجِداً، فَأطالَ السُّجُودَ حَتّی ظَنَنتُ اَنَّ اللهَ عزوجل قَبَضَ نَفسهُ فیها، فَدَنَوتُ مِنه فَجَلَستُ، فَرفَعَ رَأسَهُ فَقالَ: مَن هذا؟
قُلتُ: عَبدالرَّحمنِ،
قالَ: ما شَأنُکَ؟
قُلتُ: یا رَسُولَ اللهِ، سَجدتَ سَجدَةً خَشیتُ اَن یکوُنُ اللهُ عزوجل قَد قَبَضَ نَفسَکَ فِیها. فَقالَ: اِنَّ جَبرَئیلَ علیه السلام أتانُی فَبَشَّرَنی، فَقالَ: اِنَّ اللهَ عزوجل یقُولُ: مَن صَلَّی عَلیکَ صَلَّیتُ عَلَیهِ، وَ مَن سَلَّمَ عَلَیکَ سَلَّمتُ عَلَیهِ، فَسَجَدتُ لِللّه عزوجل شُکراً».[2]
به نقل از عبدالرحمن ابن عوف: پیامبر خدا بیرون‌شد و به‌سوی صدقه اش (زکاتش) رفت و به آن درآمد و رو به قبله کرد و به سجده افتاد و سجده اش را چندان به درازا کشانید که گمان بردم خداوند سبحان او را قبض روح کرده است.
نزدیک ایشان رفتم و نشستم. سرش را برداشت و فرمود: کیستی؟
گفتم: عبدالرحمن
فرمود چه میخواهی؟
گفتم: ای پیامبر خدا چنان سجده ای کردید که ترسیدم خداوند متعال جان شما را در آن حال گرفته باشد. فرمود: جبرئیل علیه السلام نزد من آمد و مژده ام داد و گفت: خداوند متعال می فرماید: هرکس بر تو صلوات بفرستد، من بر او صلوات میفرستم و هرکس بر تو سلام فرستد من بر او سلام میفرستم. ازاین‌رو، برای خداوند عزوجل سجده شکر گذاردم.
«قالَ الباقِرَ علیه السلام اَنَّ مَلَکّا مِنَ المَلائِکةِ سَألَ اللهَ اَن یعطیهُ سَمعَ العِبادِ، فَأعطاهُ اللهُ فَذلِکَ المَلَکُ قائِمٌ حَتّی تَقوُمَ السّاعَةُ لَیسَ اَحَدٌ مِنَ المُؤمِنینَ یقُولُ صلی‌الله عَلَیهِ وَ آلِه وَ سَلِّم، الّا قال المَلَکُ: وَ عَلَیکَ السَّلامُ، ثُمَّ یقُولُ المَلَکُ: یا رَسُولَ اللهِ اِنَّ فُلا ناً یقرِئکَ السَّلامَ، فَیقُولُ رَسُولُ الله: وَعلیه‌السلام».[1]
امام باقر علیه السلام فرمود: فرشته ای از فرشتگان از خداوند متعال درخواست کرد که گوش [شنوایی] بندگان را به او بدهد. خداوند متعال خواسته آن فرشته را اجابت فرمود. و شنوایی بندگان را به او داد. آن فرشته تا قیام قیامت، همچنان ایستاده است و هر مؤمنی بگوید: صلوات و سلام خدا بر او و خاندانش باد. فرشته میگوید: و بر تو باد سلام. سپس فرشته میگوید: ای پیامبر خدا فلانی به تو سلام میفرستد. پیامبر اکرم هم می فرماید: بر او باد سلام.
«عَنِ الاِمامِ الصّادِق علیه السلام اِنَّه قالَ: وَ کَّلَ اللهُ بِقَبرِ النَّبِی (ص) مَلَکاً یقالُ لَهُ ظِهلِیلُ، اِذا صَلّی عَلَیهِ اَحَدُکُم وَ سَلَّمَ عَلَیه قالَ لَهُ: یا رَسوُلَ اللهِ فُلانٌ سَلَّمَ عَلَیکَ وَ صلّی عَلَیکَ. قالَ: فَیرَدُّ النَّبِی بِالسَّلامِ».[2]
از امام صادق علیه السلام روایت‌شده است که آن حضرت فرمود: خداوند متعال بر قبر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرشته‌ای را به نام ظهلیل موکل کرده است. وقتی یکی از شماها بر او صلوات می فرستید و یا بر او سلام می کنید، به رسول خدا عرضه می دارد: ای رسول خدا فلان شخص بر شما سلام کرد و بر شما صلوات فرستاد. رسول خدا هم سلام آن شخص را می دهد.
از روایت استفاده می‌شود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گر چه به‌حسب ظاهر از دنیا رفته اند. ولی آنان زنده اند و جواب سلام افرادی را که بر او سلام می کنند می دهند. زیرا جواب سلام واجب است. وقتی به‌تصریح قرآن کریم شهدا زنده اند. چگونه باشد که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم و خاندان اطهرش مرده باشد. آیا آن‌ها زنده نیستند. قهراً به اولیت آنان هم زنده اند. چون آن‌ها هم شهیدند. چه‌بسا بتوان ادعا کرده که مهم‌ترین اثر از آثار و برکات صلوات و سلام این است که رسول خدا جواب سلام را داده و بر او سلام میکند.
[1]. نهج الذکر،ج4،ص367،ح 3022، به نقل از امالی شیخ طوسی،ص678،ح 1437؛ بحارالانوار،ج94،ص70،ح 61.
[2].حکیم هندی، الصلوات مفتاححل المشکلات،ص44، به نقل از مستدرک الوسائل نوری،ص330، باب 31،حدیث 5.
«قالَ اَحمَدُ بنُ ابی‌عبدالله وَ فی رِوایةِ عَبدِاللهِ بَن سِیابَةَ وَ أبی اِسماعیلَ عَن ناجِیةَ عَن اَحَدِ هِما علیهما السلام قالَ: اِذا صَلَّیتَ یومَ الجُمُعَهِ، فَقُل «اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الاَوصِیاءِ المَرضِیینَ بِاَفضَل صَلَواتِکَ وَ بارِک عَلَیهم بِاَفضَل برکاتِکَ وَ السَّلامُ عَلَیهِ وَ عَلَیهم وَ عَلی اَرواحِهم وَ اَجسادِ هِم رَحمَةُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ»
«کَتَبَ اللهُ لَکَ مِائَةَ اَلفِ حَسَنةٍ وِ مَحا عَنک مِاَئةَ اَلفِ سَیئَةٍ وَ قَضی لَکَ بِها مِائَةَ اَلفِ حاجَةٍ وَ رَفَعَ لَکَ بِها مائَةَ اَلفِ درجه».[1]
در روایتی از امام محمدباقر علیه السلام یا امام صادق علیه السلام آمده است که فرمود: در روز جمعه بعد از نماز بگو: «اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الاَوصِیاء المَرضِیینَ بِاَفضَل صَلَواتِکَ وَ بارِک عَلَیهِم بِاَفضَل بَرَکاتِکَ و اَلسَّلامُ عَلَیهِ وَ عَلَیهِم وَ عَلی اَرواحِهِمُ وَ اَجسادِهِم وَرَحمَةُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ». تا خداوند متعال به خاطر آن صد هزار کار نیک برای تو نوشته، صد هزار گناه تو را به خاطر آن پاک کرده، صد هزار حاجت تو را به خاطر آن برآورده نموده و به خاطر آن صد هزار درجه تو را بالا برد.
از روایت استفاده می‌شود که این مقدار ثواب اختصاص به این نوع صلوات مخصوص دارد. و در روز جمعه نیز باید باشد. از اطلاق روایت میتوان این استفاده را کرد که صلوات بعد از نمازهای یومیه باید باشد. حال فرقی نمیکند که بعد از نماز صبح باشد یا ظهر و عصر.
«عَن حَمّادِ بنِ عُثمانَ اَنَّهُ سألَ اَباعَبدِاللهِ علیه السلام عَن اَفضَلِ الاَعمالِ یومَ الجُمُعهِ قالَ: اَلصَّلاةُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ مِاةَ مَرَّةٍ بَعدَ العَصرِ. وَ ما زِدتَ فَهُوَ اَفضلُ».[1]
حماد بن عثمان از امام صادق علیه السلام پرسید: بهترین اعمال در روز جمعه چیست؟ فرمود: صدبار صلوات بر محمد و آل محمد پس از نماز عصر است و هر چه بیشتر صلوات بفرستی بهتر است.
«سُئِلَ الاِمامُ الصّادَق علیه السلامعن اَفضَلِ الأعمال یومَ الجُمُعَةِ فَقالَ: لا اَعلَمُ عَمَلاً اَفضَلَ مِنَ الصَّلاةِ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ».[2]
از امام صادق علیه السلام سؤال شد. درباره بهترین و با فضیلت‌ترین اعمال در روز جمعه آن حضرت فرمود: من عملی که با فضیلت‌‌تر و بهتر از صلوات بر محمد و آل محمد باشد سراغ ندارم.
با توجه به دو روایت فوق‌الذکر احتمال دارد که زمان در افضلیت اعمال در روز جمعه مدخلیت داشته باشد. گرچه هر دو روایت از امام صادق علیه السلام نقل‌شده است ولی در روایت حماد بن عثمان امام صادق علیه السلام دو قید برای افضلیت اعمال آورده است یکی عدد، که صد مرتبه صلوات فرستادن باشد و دیگری زمان که بعد از نماز عصر باشد و الله العالم.
«عَن ابی‌عبدالله علیه السلام قالَ: قالَ رَسُولُ اللهِ صلی اللّه علیه و آله و سلم ذاتَ یومٍ لِأمیرالمُؤمِنینَ علیه السلام: اَلا اُبَشِّرُکَ؟
قالَ: بَلی بِاَبی اَنتَ وَ اُمّی! فَانَّک لَم تَزَل مُبَشِّراً بِکَلِّ خَیرٍ.
فَقالَ: أخبَرنی جَبرئیلُ آنِفاً بالعَجَب.
فَقال اَمیرالمُؤمِنینَ علیه السلام وَ مَاالَّذی اخبَرَکَ یا رَسُولَ الله؟
قالَ: اَخبَرَنی اَنَّ الرَّجُلَ مِن أمَّتی اِذا صَلّی عَلَی وَ أتبَعَ بِالصَّلاةَ عَلی اهل‌بیتی فُتِحَت لَهُ اَبوابُ السَّماءِ وَ صَلَّت عَلَیهِ المَلائِکَةُ سَبعینَ صَلاةً وَ اِنَّهُ لِلذَّنبِ حَطَاً ثُمَّ تَحاتَّ عَنهُ الذُّنُوبُ کَما تَحاتَّ الوَرَقُ مِنَ الشَّجرِ وَ یقوُل اللهَ تبارک‌وتعالی: لَبَّیکَ عَبدی وَ سَعدَیک یا مَلائِکَتی! اَنتُم تُصَلُّونَ عَلَیهِ سَبعینَ صَلاةً وَ اَنَا أُصَلِّی عَلَیهِ سَبعَ مِأةَ صَلاةٍ. فَاِذا صَلّی عَلَی وَ لَم یتبِع بِالصَّلاةِ عَلی اهل‌بیتی، کانَ بَینَها وَ بَینَ السَّماء سَبعوُنَ حِجاباً وَ یقوُلُ اللهُ جل‌جلاله لا لَبَّیکَ وَلا سَعدیکَ یا مَلائِکَتی! لا تُصعِدُوا دُعائَهُ اِلّا اَن یلحقَ بِالنَّبِی عِترَتَهُ فَلا یزالُ مَحجوُباً حَتّی یلحِقَ بی اهل‌بیتی».[1]
از امام صادق علیه السلام نقل‌شده که آن حضرت فرمود: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از امیرالمؤمنین علیه السلام پرسیدند: آیا نمیخواهی مژده ای به تو بدهم؟
آن حضرت جواب دادند: چرا، پدر و مادرم فدای تو باد. شما که همیشه مژده دهنده به همه خیرها هستی.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: چند لحظه پیش جبرئیل چیز عجیبی گفت.
امیرالمؤمنین علیه السلام پرسیدند: چه گفت ای رسول خدا؟
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم جواب داد: جبرئیل گفت: به‌راستی‌که اگر مردی بر من صلوات بفرستد و بعد از آن بر اهل‌بیت من نیز صلوات فرستد، درهای آسمان برای او گشوده شده و فرشتگان هفتاد بار صلوات بر او میفرستند. و به‌راستی‌که این عمل باعث ریختن گناهان است.
آنگاه همان‌گونه که‌برگ از درخت می ریزد گناهان او می ریزد و خدای تبارک‌وتعالی می فرماید: اجابت نمودم و کامروا و سعادتمند گشتی. فرشتگانم! شما هفتاد بار صلوات بر او می فرستید و من هفتصدبار بر او صلوات می فرستم.
ولی هنگامی‌که بر من صلوات فرستد و پس از آن بر اهل‌بیتم صلوات نفرستد، بین آن صلوات و آسمان هفتاد حجاب است و خدای بزرگ می فرماید: تو را نپذیرفتم و سعادتمند و کامروا نگشتی.
فرشتگانم! دعای او را بالا نبرید مگر اینکه عترت پیامبر را در دعا به پیامبر ملحق سازد. و پیوسته این دعا بالا نمی رود تا زمانی که عترت من در دعا به من ملحق شوند.
نکات قابل‌استفاده از روایت:
1 ـ صلواتی مقبول درگاه الهی است که کامل باشد. یعنی صلوات فرستنده بگوید: «اللهم صل علی محمد و آل محمد». ولی صلوات اگر ناقص باشد یعنی صلوات فرستنده بگوید: «اللهم صل علی محمد»، و اهل‌بیت و خاندان اطهرش را بعد از نام پیامبر نیاورد مقبول نیست.
2 ـ اگر صلوات کامل باشد یعنی بگوید: «اللهم صل علی محمد و آل محمد» خدای سبحان خطاب به صلوات فرستنده میگوید: «لبیک عبدی و سعدیک». یعنی خداوند پاسخ صلوات فرستنده را می دهد و لبیک میگوید. و پس از لبیک می فرماید: کامروا و سعادتمند گشتی‌ای بنده من.
3 ـ اگر صلوات کامل باشد. در ازای صلواتِ فرستنده صلوات ملائکه هفتاد بار بر او می فرستد.
4 ـ اگر صلوات کامل باشد. در ازای صلوات فرستنده صلوات خداوند متعال هفتصد بار بر او صلوات می فرستد.
5 ـ اگر صلوات ناقص باشد. یعنی بعد از نام مبارک پیامبر و آل محمد را نگوید هفتاد حجاب بین صلوات و آسمان واقع می‌شود که مانع بالا رفتن صلوات می‌شود.
6 ـ اگر صلوات ناقص باشد. خداوند بر فرستنده این صلوات ناقص میگوید اجابت نکردم و تو سعادتمند نشدی و کامروا نگشتی.
7 ـ اگر صلوات ناقص باشد. خداوند متعال خطاب به ملائک خود میفرماید: ای فرشتگانم صلوات چنین شخصی را بالا نبرید.
«عَن اِبنِ المُغیرةِ قالَ: سَمِعتُ اَباالحَسَن الرِّضا(ع) یقُولُ:
...وَ مِن سر آلِ مُحَمَّدٍ فِی الصَّلاةَ عَلَی النَّبِی وَ آلِهِ...فَاِنَّ مَن صَلَّی عَلَی النَّبِی بِهذهِ الصَّلَواتِ، هُدمَت ذُنُوبُهُ وَ مُحِیت خطایاهُ وَ دامَ سُرُورهُ و استُجیبَ دُعاؤُهُ وَاُعطِی أمَلُهُ وَ بُسِطَ لَهُ فی رِزقِهِ وَ اُعینَ عَلی عَدُوّهِ وَ هُیئی لَهُ سَبَبُ اَنواعِ الخَیر وَ یجعَلُ مِن رَفقاء نَبِیهِ فِی الجِنانِ الأعلی. یقُو لُهُن ثَلَاثَ مَرّاتٍ غُدوَةً وَثَلاثَ مَراتٍ عَشِیهً».[1]
ابن مغیره میگوید: از امام رضا علیه السلام شنیدم که فرمود: و یکی از اسرار آل محمد در صلوات بر پیامبر و آل او این صلوات است:
«اَللّهُمَّ صَلّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فِی الاَوّلینَ، وَ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فِی الآخرینَ، وَ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ فِی المَلَاء الاَعلی، وَ صَلَّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فِی المُرسَلینَ، اَللّهُمَّ اَعطِ مُحَمَّداً الوَسیلَةَ وَ الشَّرفَ وَالفَضیلَةَ وَالدّرَجَةً الکَبیرَةَ، اللَّهمَّ اِنّی آمَنتُ بِمُحَمَّدٍ وَ لم اَرَهُ فَلاتَحرِمنی یومَ القیامَةَ رُؤیتَهُ وَ ارزقُنی صُحبَتَهُ وَ تَوَ فَّنی عَلی مِلّتِهِ وَ اسقِنی مِن حَوضِهِ مَشرَباً رَویاً سائِغاً هَینئاً لا اَظماًبعدهُ اَبَداً اِنّکَ عَلی کُلِّ شَیئی قَدیرٌ اَللّهُمَّ کَما آمَنتُ بِمُحَمَّدٍ وَ لَم اَرَهُ فَعَرِّ فنی فِی الجِنان وَجهَهُ اَللّهُمَّ بَلّغِ رُوحَ مُحَمَّدٍ عَنّی تَحِیةً کثیرَةً وَ سَلامّا».
امام رضا علیه السلام در ادامه می فرماید: بی تردید، کسی که سه بار در بامداد و سه بار در شامگاه این‌گونه صلوات بفرستد، گناهانش از بین رفته و خطاهایش محو میگردد، سرورش دوام یافته و دعایش مستجاب می‌شود به آرزویش رسیده و رزقش زیاد میگردد، در مقابل دشمنش یاری گردیده، اسباب همه خیرها برایش مهیا شده و از دوستان پیامبرش در بهشت های اعلی قرار داده می‌شود.
لازم به ذکر است با توجه به اینکه امام رضا علیه السلام در روایت مذکور فرمود کسی که این صلوات را بفرستد گناهانش از بین میرود و خطاهایش محو میگردد. این سؤال ممکن است پیش آید که آیا بین گناه و خطا فرق است. فرق این دو چیست.
راغب در باب خطا چنین میگوید: خطا سه گونه است:
فرزندان خود را نکشید که کشتن آنان گناه بزرگی است.
و در آیه 81 سوره بقره:
«بَلَى مَن کَسَبَ سَیِّئَةً وَأَحَاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ»
آری هر که بدی‌ها را کسب کند و خطاهای او وی را احاطه کند آنان اصحاب دوزخ و اهل آتش هستند.
در این آیه منظور از خطیئه به قرینه کلمه نار گناه عمدی است. زیرا آتش به گناه عمدی اختصاص دارد.
«وَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ فِیمَا أَخْطَأْتُمْ بِهِ وَلَکِنْ مَا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُکُمْ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا»
برای شما جرمی و گناهی در آنجایی که خطا و اشتباه کرده اید نیست. همانا گناه در چیزهای عمدی شما است.
علامه طباطبائی در این مورد در ضمن آیه 112 سوره نساء: «وَ مَنْ یَکْسِبْ خَطِیئَةً أَوْ إِثْمًا» (کسی خطایی یا گناهی کسب کند) تحقیق علمی دارد که خلاصه آن این است:خطیئه از اوصافی است که بر اثر کثرت
استعمال از موصوفات بی نیاز شده، مانند مصیبت که معمولاً وصف و موصوف با هم ذکر می‌شود
ولی بعضی وصف‌ها در اثر کثرت استعمال بدون موصوف ذکر می شوند. و وزن فعیل همیشه
دلالت دارد بر اینکه وصف به‌صورت ثابت متراکم و مستقر است.
بنابراین «خطیئة» یعنی عملی که (خطا) در آن به‌صورت ثابت متراکم و مستقر درآمده باشد و (خطا) عبارت از فعلی است که بدون قصد واقع‌شده باشد مانند قتل خطا این معنای اصلی کلمه خطاست ولی بعداً وسعت یافته و به اعمالی گفته می‌شود که انسان سالم و عاقل اصولاً قصد انجام دادن آن‌ها را نمی کند، به عبارت واضح کارهایی که در شأن انسان عادی و نرمال نباشد و ناگهانی از او سر بزند عرف این‌چنین اعمال را خطا و خطیئه تلقی میکند.
پس این معنای وسیع هر معصیت و یا اثر معصیتی از مصادیق خطا است. و «خطیئه» عبارت است. از عمل و یا اثر عملی که مقصود انسان نبوده (که در این صورت معصیت بشمار نمی آید) یا اینکه شایسته نبوده که انسان قصد انجام آن را کند، ولیکن با نفسانیت عمداً مرتکب شده است که در این صورت معصیت و یا وبال معصیت به شمار می آید.
3ـ کار خلافی را اداره کرده و اشتباهاً عمل زیبا انجام گرفته. می خواسته مسلمانی را بکشد، کافر را کشته است. در این صورت و مورد، اراده مذموم است، زیرا کاشف از سوء سریره است و عمل هم ممدوح نیست. زیرا مقصود نبود.
با توجه به مطالب بیان‌شده گناه عبارت است از عمل زشتی که عمداً انجام گرفته‌شده باشد. ولی خطا عبارت است از عملی که مقصود انسان نبوده است. یا به‌عبارت‌دیگر خطاهای عمدی گناه است ولی خطاهای سهوی گناه نیست بلکه خطا است. در هر صورت هر دو ممدوح نیستند. و لذا در روایت که امام رضا علیه السلام می فرمایند صلوات گناهان را از بین می برد و خطاها را محو میکند یعنی صلوات هم خطاهای عمدی را که گناه است و هم خطاهای سهوی را از بین میبرد. و الله العالم.
